I. Đặc điểm của bộ máy nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam

1. Tính thống nhất trong tổ chức và hoạt động

Thủ tướng Phạm Minh Chính chủ trì phiên họp Chính phủ

- Bộ máy nhà nước CHXHCN Việt Nam được tổ chức thành một hệ thống cơ quan thống nhất từ Trung ương đến địa phương, hoạt động dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam.

+ Các cơ quan nhà nước không hoạt động riêng lẻ mà có sự phối hợp, gắn kết trong một chỉnh thể thống nhất.

+ Mọi quyết định, chính sách lớn đều có sự chỉ đạo từ cấp trung ương và triển khai đồng bộ tới cấp địa phương.

Ví dụ: Chính phủ ban hành chính sách bảo hiểm y tế toàn dân. Các địa phương căn cứ vào chỉ đạo này để xây dựng kế hoạch tuyên truyền, hỗ trợ người dân tham gia.

2. Tính nhân dân

- Bộ máy nhà nước được hình thành từ ý chí, nguyện vọng của nhân dân; do nhân dân bầu ra và trao quyền thực hiện chức năng quản lý xã hội.

+ Các cơ quan nhà nước đại diện cho quyền lực của nhân dân.

+ Cán bộ, công chức là “công bộc” phục vụ nhân dân, chịu sự giám sát của nhân dân thông qua các thiết chế dân chủ.

Ví dụ: Đại biểu Quốc hội do nhân dân trực tiếp bầu ra, có trách nhiệm phản ánh ý kiến của cử tri và giám sát hoạt động của Chính phủ.

3. Tính quyền lực

- Bộ máy nhà nước mang tính quyền lực nhà nước, có quyền ban hành, tổ chức thực hiện và cưỡng chế thực hiện pháp luật.

+ Quyền lực được phân chia cho các cơ quan khác nhau theo chức năng (lập pháp, hành pháp, tư pháp) nhưng vẫn trong một thể thống nhất.

+ Cơ quan cấp dưới có nghĩa vụ phục tùng và thi hành các quyết định của cấp trên.

Ví dụ: UBND xã có trách nhiệm thực hiện chỉ thị từ UBND huyện về quy hoạch đất đai, nếu không thực hiện đúng sẽ bị xử lý theo quy định.

4. Tính pháp quyền xã hội chủ nghĩa

Luật Giao thông đường bộ (hiện hành)

- Bộ máy nhà nước hoạt động dựa trên nền tảng Hiến pháp và pháp luật, bảo đảm tính pháp quyền và công bằng trong quản lý xã hội.

+ Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật, không theo ý chí cá nhân.

+ Cơ quan, tổ chức, cá nhân trong bộ máy nhà nước đều phải tuân thủ pháp luật và chịu trách nhiệm nếu vi phạm.

Ví dụ: Một cán bộ thuế nếu lợi dụng chức vụ để tư lợi sẽ bị xử lý kỷ luật, có thể truy cứu trách nhiệm hình sự theo quy định pháp luật.

II. Các nguyên tắc tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước

1. Tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân

- Nhân dân là chủ thể tối cao của quyền lực nhà nước. Nhà nước do nhân dân lập nên, vì nhân dân mà hoạt động và chịu sự giám sát của nhân dân.
- Nhân dân thực hiện quyền lực nhà nước theo hai hình thức:

+ Trực tiếp: Bầu cử, trưng cầu ý dân.

+ Gián tiếp: Thông qua đại biểu trong các cơ quan quyền lực như Quốc hội, HĐND.

Ví dụ: Đại biểu Quốc hội do nhân dân trực tiếp bầu ra, có trách nhiệm phản ánh ý kiến của cử tri và giám sát hoạt động của Chính phủ.

2. Nguyên tắc tập trung dân chủ

- Tập trung: Quyền lực được thống nhất, quyết định tập thể, bảo đảm hiệu lực điều hành.

- Dân chủ: Tôn trọng ý kiến, quyền tham gia của các thành viên và nhân dân.

- Nguyên tắc này vừa bảo đảm tính thống nhất quốc gia, vừa phát huy tính sáng tạo, tự chủ của địa phương và các thành viên trong bộ máy.

Ví dụ: Chính phủ thống nhất quản lý nhà nước từ Trung ương đến địa phương nhưng UBND tỉnh có quyền ra quyết định về phát triển kinh tế – xã hội của địa phương mình phù hợp với pháp luật.

3. Nguyên tắc Đảng lãnh đạo Nhà nước và xã hội

Tổng Bí thư Tô Lâm làm việc với tiểu ban kinh tế - xã hội

- Đảng Cộng sản Việt Nam là lực lượng duy nhất lãnh đạo Nhà nước và xã hội, giữ vai trò định hướng chính trị, tổ chức bộ máy và chính sách.

- Đảng lãnh đạo nhưng không làm thay, không đứng trên Hiến pháp – pháp luật.

- Đảng thực hiện vai trò bằng cách đề ra đường lối, giám sát, kiểm tra cán bộ, không can thiệp hành chính vào hoạt động của cơ quan nhà nước.

- Cơ sở pháp lý: Điều 4 Hiến pháp 2013 khẳng định vai trò lãnh đạo của Đảng.

- Ví dụ: Đại hội XIII của Đảng đề ra đường lối phát triển đất nước giai đoạn 2021–2030, từ đó Quốc hội, Chính phủ cụ thể hóa thành luật và chính sách.

4. Nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa

- Nhà nước tổ chức và hoạt động theo Hiến pháp và pháp luật. Không ai, kể cả cán bộ nhà nước, được đứng trên pháp luật.

- Nguyên tắc này là nền tảng để xây dựng một Nhà nước pháp quyền, nơi mà pháp luật là tối thượng và được thực thi nghiêm minh, không thiên vị.

- Biểu hiện:

+ Xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật.

+ Tăng cường giám sát, xử lý hành vi vi phạm pháp luật.

+ Bảo đảm công khai, minh bạch trong hoạt động của bộ máy nhà nước.

Ví dụ: Cán bộ tham nhũng, dù ở cấp nào, cũng có thể bị xử lý theo quy định của pháp luật (ví dụ: các vụ án chống tham nhũng thời gian qua).

5. Phân công, phối hợp và kiểm soát giữa các cơ quan trong việc thực hiện quyền lực nhà nước

- Có sự phân công rõ ràng: Quốc hội làm luật, Chính phủ tổ chức thực hiện, Tòa án xét xử.

- Phối hợp nhịp nhàng: Bảo đảm hiệu quả trong quản lý.

- Kiểm soát lẫn nhau: Chống lạm quyền, sai phạm.

Ví dụ: Quốc hội giám sát hoạt động của Chính phủ thông qua hoạt động chất vấn.