Lý thuyết Bài 11. Cuộc cải cách của Minh Mạng (nửa đầu thế kỉ XIX) SVIP

1. Bối cảnh lịch sử:

- Năm 1802, nhà Nguyễn được thành lập, lãnh thổ trải dài từ ải Nam Quan đến mũi Cà Mau.

- Thời kì đầu, bộ máy chính quyền kế thừa mô hình nhà Lê. Triều đình chỉ kiểm soát 4 dinh và 7 trấn từ Thanh Hóa đến Bình Thuận, các vùng Bắc Thành gồm 11 trấn ở phía Bắc và Gia Định Thành gồm 5 trấn ở phía nam do Tổng trấn quản lý.

- Quyền lực của nhà vua bị hạn chế do bộ máy chính quyền thiếu sự thống nhất, đồng bộ và tập trung. Tình hình an ninh và xã hội ở địa phương bất ổn.

=> Sau khi lên ngôi, Minh Mạng tiến hành cải cách để xây dựng hệ thống chính quyền ổn định và hiệu quả hơn.

Hình 1. Chân dung hoàng đế Minh Mạng

2. Nội dung cải cách

a. Bộ máy chính quyền trung ương

- Minh Mạng cải tiến bộ máy trung ương, ông đã kế thừa mô hình các triều đại trước và học tập mô hình của nhà Minh và nhà Thanh.

- Các cơ quan chính gồm: Nội các, Đô sát viện, Cơ mật viện, Lục bộ, Lục khoa, và các cơ quan chuyên môn. Bên cạnh đó là các chức quan đại thần.

- Các cơ quan mới quan trọng:

+ Nội các (1829): Giúp vua giúp vua khởi thảo văn bản hành chính, tiếp nhận và xử lí công văn, coi giữ ấn tín, lưu trữ châu bản.

+ Đô sát viện (1832): Can gián nhà vua, giám sát, và kiểm tra các quan lại từ trung ương đến địa phương.

+ Cơ mật viện (1834): Cố vấn cho vua về các vấn đề quân sự, quốc phòng, an ninh và kinh tế.

- Quyền lực nhà vua được tăng cường, chế độ giám sát được chú trọng.

- Ngoài Lục khoa giám sát Lục bộ và các cơ quan ở kinh đô, còn có Giám sát ngự sử 16 đạo phụ trách giám sát các địa phương.

- Hệ thống văn bản hành chính chuyên môn hóa và quy định chặt chẽ.

Hình 2. Toà nhà Cơ mật viện cũ nay là trụ sở Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế

b. Bộ máy chính quyền địa phương

- Năm 1831-1832, Minh Mạng xoá bỏ Bắc Thành và Gia Định Thành cùng chức Tổng trấn, thay vào đó là 30 tỉnh dưới sự quản lý trực tiếp của triều đình.

- Gắn liền với đơn vị hành chính cấp tỉnh là hệ thống cơ quan, chức quan phụ trách cùng cơ chế làm việc mới.

- Hệ thống hành chính cấp phủ, huyện/châu, tổng, xã được tổ chức lại với các cơ quan và chức quan phụ trách. Cách bố trí chức quan căn cứ vào diện tích, dân số và mức độ phát triển của địa phương.

- Đối với các vùng dân tộc thiểu số phía bắc, Minh Mạng thay thế chế độ thổ quan bằng lưu quan (quan lại người Kinh) và thiết lập cấp tổng giống miền xuôi.

Hình 3. Bản đồ hành chính Đại Nam khoảng năm 1838 dưới triều vua Minh Mạng

3. Kết quả và ý nghĩa

- Cuộc cải cách đã thành công, hệ thống hành chính trở nên thống nhất và tập trung. Quyền lực của hoàng đế và triều đình được củng cố, các cơ quan và chức quan có sự giám sát chặt chẽ.

- Nền quân chủ chuyên chế trung ương tập quyền được xác lập, cải thiện tình hình an ninh và xã hội ở các địa phương.

- Cải cách Minh Mạng thể hiện tài năng và nỗ lực của nhà vua, tạo nền tảng cho thể chế chính trị triều Nguyễn nhiều thập kỷ sau, để lại di sản quan trọng trong nền hành chính quốc gia thời kỳ cận - hiện đại, đặc biệt là hệ thống hành chính phân cấp từ tỉnh, huyện đến xã.