TRI THỨC NGỮ VĂN
1. Biểu tượng
– Biểu tượng là hình ảnh giàu tính ẩn dụ, không chỉ dừng lại ở chức năng mô tả hay tạo hình đơn giản, mà còn hàm chứa nhiều lớp ý nghĩa sâu sắc; khơi gợi cảm xúc và suy ngẫm về những giá trị mang tính phổ quát của con người và cuộc sống.
– Biểu tượng thường không hình thành trong một sớm một chiều mà được hun đúc qua thời gian, nhờ đó ý nghĩa của chúng liên tục được bồi đắp, mở rộng và có thể tồn tại độc lập ngoài phạm vi văn bản văn học.
– Ví dụ, hình ảnh con thuyền và bến trong ca dao "Thuyền về có nhớ bến chăng/ Bến thì một dạ khăng khăng đợi thuyền" gợi lên tình cảm thủy chung, chờ đợi trong tình yêu đôi lứa. Khi đi vào thơ Xuân Quỳnh:
"Chỉ có thuyền mới hiểu
Biển mênh mông nhường nào
Chỉ có biển mới biết
Thuyền đi đâu, về đâu"
biểu tượng ấy được làm mới để diễn tả mối quan hệ gắn bó phức tạp giữa cái tôi cá nhân và thế giới nội tâm sâu thẳm của tình yêu.
Tương tự, hình ảnh trầu và cau vốn là biểu tượng truyền thống của tình duyên, gắn bó lứa đôi, được thể hiện trong ca dao: "Đôi ta như trầu với cau/ Vừa vôi, môi đỏ tìm đâu cho bằng", và được Nguyễn Bính tái hiện đầy xao xuyến trong thơ:
"Thôn Đoài ngồi nhớ thôn Đông
Cau thôn Đoài nhớ trầu không thôn nào?"
– Không chỉ khái quát những hiện tượng đời sống, biểu tượng còn thể hiện những chiêm nghiệm sâu sắc về con người và thế giới. Quá trình hình thành biểu tượng vì thế chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ tâm lý cộng đồng, bối cảnh văn hóa và đặc điểm của từng thời đại. Trong sáng tác văn học, bên cạnh việc sử dụng những biểu tượng truyền thống, nhiều nhà văn, nhà thơ cũng sáng tạo ra biểu tượng mới mang đậm dấu ấn cá nhân và thời đại.
– Ví dụ, biểu tượng bùn trong ca dao: "Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn" gợi lên quan niệm sống giữ gìn phẩm chất giữa môi trường xấu. Đến thơ Lưu Quang Vũ, hình ảnh ấy được mở rộng tầng nghĩa: "Ôi tiếng Việt như bùn và như lụa", vừa mộc mạc, bình dị, vừa mềm mại, cao quý – thể hiện cái nhìn yêu thương, trân trọng ngôn ngữ dân tộc.
2. Yếu tố siêu thực trong thơ
– Để vén mở một hiện thực sâu thẳm, ẩn giấu sau lớp vỏ thường nhật của đời sống, các nhà thơ siêu thực đã chọn cách thả trôi ngòi bút theo dòng chảy tự nhiên của tiềm thức và vô thức. Trong trạng thái ấy, thơ không còn được "viết" theo lối tư duy logic thông thường, mà như được "để cho viết", buông lơi giữa những liên tưởng bất ngờ, những hình ảnh tưởng như rời rạc nhưng lại chất chứa ý nghĩa sâu xa. Thế giới thơ vì vậy trở nên mơ hồ mà cuốn hút, là sự hòa quyện giữa giấc mộng và hiện thực, giữa ảo ảnh và đời sống cụ thể – một không gian giàu chất phi lí nhưng cũng đầy mê hoặc.
– Chất siêu thực – như một làn sương mỏng – từng lãng đãng trong vài áng thơ trung đại hay lời ca dân gian, tuy chưa thành hình rõ nét. Chỉ đến khi bước vào thời hiện đại, dưới ảnh hưởng của chủ nghĩa siêu thực, yếu tố ấy mới thực sự định hình như một phong cách thẩm mỹ riêng biệt, mang theo tinh thần phản kháng cái hữu hạn và khám phá chiều sâu bí ẩn của con người.
Ví dụ:
Dưới cơn mưa, tóc em đẫm sương,
Những cánh chim côi gãy đôi cánh,
Tôi với em, quấn nhau trong một vòng tay,
Một trời nắng lạc trong hồn tôi.
(Bích Khê)
Trong đoạn thơ này, Bích Khê sử dụng những hình ảnh đặc biệt và không thể dễ dàng giải thích theo lối thông thường: "tóc em đẫm sương" hay "những cánh chim côi gãy đôi cánh". Những hình ảnh này không phải là mô tả thực tế mà là sự kết hợp của những yếu tố cảm xúc và ý thức, làm nên một thế giới mờ ảo, đầy tính mộng mơ và đôi khi có phần ám ảnh. Cảm giác như thể không gian và thời gian trong thơ bị vỡ ra, để lại những cảm xúc và hình ảnh tựa như giấc mơ, không còn ràng buộc bởi logic thông thường.
3. Phong cách cổ điển
– Phong cách cổ điển là một hình thức sáng tác đã được hình thành từ thời trung đại, mang đậm dấu ấn của một quan niệm về thế giới đặc biệt. Theo phong cách này, cuộc sống của con người và vũ trụ được coi như một mô hình ổn định, với một trật tự rõ ràng, mọi sự vật vận động theo những quy luật tuần hoàn không thay đổi.
– Từ quan niệm ấy, phong cách cổ điển đã hình thành những đặc trưng riêng biệt. Nó hướng đến việc thể hiện những đề tài cao cả, chú trọng đến những giá trị vĩnh cửu và bất biến. Các sáng tác cổ điển luôn tìm kiếm cái đẹp lí tưởng, tôn vinh các chuẩn mực nghệ thuật và cố gắng tổ chức các yếu tố nghệ thuật thành một cấu trúc hoàn hảo, quy chuẩn.
– Tính quy phạm trong sáng tác được thể hiện qua quan niệm "văn dĩ tải đạo, thi dĩ ngôn chí" và qua các quy định nghiêm ngặt của từng thể loại. Tính ước lệ và công thức cũng hiện diện rõ ràng qua hệ thống thi liệu được sử dụng thường xuyên. Ví dụ, thể loại cáo phải tuân thủ các quy định chặt chẽ về người viết, đối tượng, mục tiêu hướng đến, cùng với yêu cầu về bố cục, ngữ điệu và lời văn. Một bài thơ viết theo thể Đường luật không thể thiếu các yếu tố quy định về bố cục, vần điệu, đối, cũng như sự tuân thủ luật bằng trắc và niêm luật.
4. Phong cách lãng mạn
– Phong cách lãng mạn, nếu nhìn theo nghĩa rộng, thường được so sánh với phong cách hiện thực – hai dòng chảy nghệ thuật đã xuất hiện trong sáng tác văn học từ thời cổ đại. Tuy nhiên, nếu xét theo nghĩa hẹp, phong cách lãng mạn gắn liền với sự ra đời của chủ nghĩa lãng mạn, một trào lưu văn học – nghệ thuật phát triển tại phương Tây vào nửa cuối thế kỷ XVIII và nửa đầu thế kỷ XIX.
– Tùy theo cảm hứng và thái độ sáng tác của người viết, chủ nghĩa lãng mạn có thể chia thành hai khuynh hướng chính:
+ Khuynh hướng bi quan, thể hiện qua sự hoài nghi về thực tại và hoài niệm về quá khứ.
+ Khuynh hướng lạc quan, với niềm tin vào một tương lai tươi đẹp và lý tưởng.
– Trong sáng tác văn học, phong cách lãng mạn có những đặc điểm nổi bật: khẳng định cái cao quý, phi thường và bác bỏ những thực tại tầm thường, chật hẹp; tôn vinh cá tính sáng tạo, trí tưởng tượng phong phú và sự phóng khoáng tự do; chú trọng khám phá thế giới nội tâm với những cảm xúc mãnh liệt, rộng mở và tinh tế, đồng thời ưa chuộng việc sử dụng các yếu tố tương phản.
