TRI THỨC NGỮ VĂN
1. Tìm hiểu về bi kịch
– Khái niệm:
Bi kịch là một thể loại kịch tiêu biểu, chuyên sâu phản ánh những xung đột gay gắt giữa khát vọng cao cả, lý tưởng sống đẹp đẽ của con người với hiện thực nghiệt ngã, đầy trắc trở. Sự đối lập không thể hòa giải giữa ước mơ và hiện thực ấy thường dẫn đến kết cục đau thương – sự thất bại hay cái chết bi ai của nhân vật trung tâm. Tuy nhiên, chính từ những mất mát ấy, bi kịch không chỉ khơi dậy niềm cảm thương sâu sắc mà còn để lại những bài học nhân sinh sâu xa, góp phần nuôi dưỡng tinh thần nhân văn và khơi dậy niềm tin vào cái đẹp, cái thiện trong cuộc sống.
Ví dụ:
+ Rô-mê-ô và Giu-li-ét, Hăm-lét (Sếch-xpia)
+ Âm mưu và tình yêu (Si-le)
+ Vũ Như Tô (Nguyễn Huy Tưởng)
– Nhân vật:
Trong bi kịch, các nhân vật – bất kể là trung tâm hay phụ trợ – thường được xây dựng như những đại diện cho các lực lượng tư tưởng hoặc xã hội đối lập. Nhân vật chính thường là người mang phẩm chất cao đẹp, lý tưởng sống mạnh mẽ và khát vọng vươn lên vượt qua định mệnh. Tuy nhiên, chính vì sống mãnh liệt với lý tưởng mà họ cũng dễ mắc sai lầm hoặc bộc lộ điểm yếu, từ đó phải đối diện với bi kịch lớn – mất mát, tổn thương, thậm chí là cái chết, kèm theo sự sụp đổ của những giá trị mà họ hằng gìn giữ.
– Xung đột:
Xung đột là yếu tố cốt lõi định hình cấu trúc của bi kịch, thể hiện sự va chạm gay gắt và không thể dung hòa giữa các thế lực, quan điểm, tính cách đối lập. Xung đột có thể nảy sinh giữa những phương diện khác nhau trong cùng một con người, giữa các nhân vật với nhau, hoặc giữa nhân vật và hoàn cảnh sống. Khác với hài kịch – nơi xung đột chủ yếu diễn ra giữa những điều tầm thường – xung đột trong bi kịch thường đặt ra sự đối đầu giữa những lý tưởng cao đẹp hoặc giữa cái cao cả và cái thấp hèn, qua đó tạo nên chiều sâu tư tưởng và sức nặng cảm xúc cho tác phẩm.
– Cốt truyện:
Cốt truyện trong bi kịch được cấu trúc như một chuỗi sự kiện có tính logic và phát triển dồn dập, làm nổi bật diễn tiến của xung đột cũng như quá trình biến đổi trong hành động và nội tâm nhân vật. Những sự kiện, biến cố này không chỉ bộc lộ số phận éo le mà còn khắc họa quá trình biến đổi tâm lý phức tạp, góp phần tạo nên chiều sâu cho hình tượng nhân vật và sức nặng cảm xúc cho tác phẩm.
– Hành động:
Hành động kịch trong bi kịch bao gồm toàn bộ diễn biến tâm lý và biểu hiện bên ngoài của nhân vật – từ lời thoại, ngữ điệu đến cử chỉ, ánh mắt. Đây chính là phương tiện nghệ thuật để nhân vật bộc lộ cảm xúc, thể hiện nội tâm sâu sắc và thúc đẩy mạch truyện phát triển. Hành động không chỉ kết nối các tình tiết mà còn là nơi khắc họa rõ nét bi kịch thân phận và chiều sâu tâm hồn con người trong những giằng xé khốc liệt của cuộc sống.
– Lời thoại:
Lời thoại là phương tiện chính để nhân vật thể hiện tâm trạng, tính cách và thúc đẩy xung đột kịch phát triển. Trong bi kịch, lời thoại bao gồm đối thoại, độc thoại và bàng thoại – tương tự như trong kịch nói nói chung. Tuy nhiên, lời thoại trong bi kịch thường được trau chuốt kỹ lưỡng, mang sắc thái trang nghiêm, giàu tính triết lý, thể hiện rõ lập trường, khát vọng, cũng như những mâu thuẫn sâu sắc trong nội tâm nhân vật.
– Bàng thoại:
Khi sử dụng bàng thoại, nhân vật hành xử như thể những nhân vật còn lại trên sân khấu không nghe thấy lời mình nói. Đây là một thủ pháp giúp khán giả hiểu rõ hơn về chiều sâu tâm trạng và tình huống của nhân vật, từ đó tăng tính kịch và hiệu quả truyền đạt thông điệp của tác phẩm.
2. Tìm hiểu về vai trò của người đọc và bối cảnh tiếp nhận đối với việc đọc hiểu tác phẩm văn học
– Từ góc nhìn của lý thuyết tiếp nhận văn học hiện đại, tác phẩm nghệ thuật do nhà văn, nhà thơ sáng tạo không phải là một chỉnh thể hoàn toàn cố định, mà chỉ hiện diện dưới dạng văn bản – như một tập hợp các tín hiệu nghệ thuật, mở ra nhiều khả năng diễn giải. Tác phẩm văn học chỉ thực sự đạt được sự sống nghệ thuật trọn vẹn khi đi vào quá trình tiếp nhận của người đọc. Chính người đọc, bằng trí tưởng tượng, vốn sống, kinh nghiệm cá nhân, tri thức thẩm mỹ và khả năng định hướng thể loại, đã tham gia vào quá trình “đồng sáng tạo” – tái hiện thế giới hình tượng, giải mã nội dung và cảm thụ giá trị tư tưởng, nghệ thuật của tác phẩm theo cách riêng. Hoạt động tiếp nhận văn học vì thế mang bản chất là một hành vi chủ động, có tính tương tác sâu sắc giữa người đọc và văn bản.
– Tuy nhiên, quá trình đọc – hiểu của độc giả không diễn ra trong khoảng không tuyệt đối, mà luôn chịu ảnh hưởng bởi bối cảnh tiếp nhận. Bối cảnh ấy bao gồm các yếu tố lịch sử, văn hoá, xã hội cụ thể tại thời điểm người đọc tương tác với tác phẩm. Chính những yếu tố ngoại văn bản này góp phần định hình cách thức diễn giải và cảm thụ tác phẩm của mỗi cá nhân trong từng thời đại.
Ví dụ: Cùng một tác phẩm văn học viết về thân phận người phụ nữ nhưng hiệu ứng tiếp nhận và tầng nghĩa của nó có thể thay đổi tuỳ thuộc vào bối cảnh đọc: trong xã hội phong kiến xưa, người đọc có thể cảm nhận đó là tiếng than cho số phận éo le của người phụ nữ; còn trong bối cảnh hiện đại, độc giả có thể nhìn thấy trong đó tiếng nói phản kháng, khát vọng tự do và nhu cầu khẳng định giá trị cá nhân.
