I. Định hướng
1. Khái niệm
– Trong văn nghị luận, thao tác so sánh là một phương pháp lập luận được triển khai thông qua việc phân tích những điểm tương đồng và khác biệt giữa hai bài thơ ở một hoặc một vài phương diện như đề tài, chủ đề, nhân vật trữ tình, hình ảnh, cấu trúc, giọng điệu, nhạc tính,... nhằm làm nổi bật một khía cạnh nào đó cần được làm rõ trong thơ ca hoặc đời sống văn học. Từ những phân tích ấy, người viết sẽ rút ra những nhận xét và đánh giá sâu sắc.
Ví dụ:
+ Để làm nổi bật tinh thần lạc quan, tươi mới trong bài Mưa xuân trên biển (1959) của Huy Cận, Xuân Diệu so sánh các bài thơ viết về mưa của Huy Cận như: Điệu buồn, Mưa, Buồn đêm mưa (trong tập Lửa thiêng), Mưa mười năm sau (1949). Ngoài ra, ông còn mở rộng so sánh với các bài thơ về mưa của Đỗ Phủ, Nguyễn Du, ca dao, dân ca,...
+ Tương tự, khi phân tích bài Sáng tháng Năm của Tố Hữu, nhà phê bình Hoài Thanh đã so sánh hình ảnh mái tóc bạc của Bác Hồ trong bốn bài thơ khác nhau của Tố Hữu nhằm làm nổi bật “sức sáng tạo không ngừng” của nhà thơ.
– Bài văn nghị luận so sánh hai tác phẩm thơ có thể được xây dựng từ nhiều dạng yêu cầu khác nhau, chẳng hạn như: so sánh toàn bộ hai bài thơ, hoặc tập trung vào một khía cạnh cụ thể về nội dung hay nghệ thuật; cũng có thể là so sánh một khổ thơ, một câu thơ, một đoạn thơ, hay một chi tiết, hình ảnh tiêu biểu nào đó giữa hai văn bản thơ.
2. Yêu cầu
Để viết tốt bài văn nghị luận so sánh, đánh giá hai tác phẩm thơ, các em cần chú ý những điểm sau:
– Xác định rõ mục đích của việc so sánh, đánh giá (nhằm thuyết phục người đọc về một nhận định cụ thể hoặc làm sáng tỏ một vấn đề văn học nào đó).
– Chọn đúng đối tượng và phạm vi so sánh (hai bài thơ cụ thể).
– Lựa chọn các tiêu chí so sánh phù hợp (nội dung: đề tài, cảm hứng,…; nghệ thuật: hình ảnh, ngôn ngữ, biện pháp tu từ,…).
– Tiến hành phân tích điểm giống nhau – khác nhau hoặc cả hai giữa hai bài thơ được chọn, đồng thời bước đầu đưa ra những lí giải về nguyên nhân tạo nên sự tương đồng hay khác biệt đó.
– Dựa trên kết quả so sánh, đưa ra nhận xét và đánh giá nhằm làm nổi bật những quy luật chung trong sáng tạo nghệ thuật, đồng thời khẳng định giá trị thẩm mỹ riêng biệt, nét độc đáo và vẻ đẹp riêng của mỗi tác phẩm.
– Tránh so sánh để thiên vị, đề cao hay hạ thấp một tác phẩm; không viết lan man, xa rời trọng tâm.
– Đảm bảo cấu trúc bài nghị luận, dẫn chứng chính xác, lập luận mạch lạc và ngôn ngữ có sức biểu cảm.
3. Các bước thực hiện
– Mở bài: Giới thiệu chung về hai bài thơ được chọn để so sánh.
– Thân bài:
+ Trình bày khái quát về hoàn cảnh ra đời, nội dung chính và các phương diện sẽ được phân tích giữa hai tác phẩm như: đề tài, cảm hứng, nghệ thuật,...
+ Phân tích những điểm giống nhau – khác nhau hoặc cả hai giữa hai văn bản thơ, kèm theo những lí giải hợp lý cho sự tương đồng hay khác biệt đó.
+ Đưa ra nhận định, đánh giá để làm nổi bật những đặc điểm chung trong quá trình sáng tạo văn học, đồng thời nhấn mạnh giá trị riêng, vẻ đẹp và nét độc đáo của từng thi phẩm.
– Kết bài: Khẳng định lại những nét tương đồng tiêu biểu và các điểm riêng biệt, đặc sắc của hai bài thơ đã phân tích.
II. Phân tích bài viết tham khảo
1. Thực hành viết theo các bước
Bài tập: Hãy so sánh và nêu nhận xét, đánh giá của em về hai đoạn thơ trong Việt Bắc (Tố Hữu) và Bài thơ của một người yêu nước mình (Trần Vàng Sao).
– Đặc điểm nội dung, nghệ thuật trong hai đoạn thơ:
+ Về nội dung:
Việt Bắc | Bài thơ của một người yêu nước mình |
Nói về những kỉ niệm gắn bó sâu sắc giữa chiến sĩ cách mạng về Tây Bắc và với người dân Tây Bắc. Đó là sự sẻ chia, gắn kết và cùng nhau trải qua gian khó của quân và dân Tây Bắc thời đó. | Gợi về những kỉ niệm buồn trong kí ức của tác giả. Những kí ức đó gắn với người mẹ lận đận, vất vả vì góa chồng sớm. Nhưng vì thương con mà vẫn gắng gượng chịu đựng, nuôi con khôn lớn. |
+ Về nghệ thuật:
– Nhận xét: Dù cùng viết về những kỉ niệm, đều đem đến sự giao cảm mạnh mẽ, sâu sắc giữa con người và thơ ca, nhưng hai văn bản thơ lại đem đến những chiêm nghiệm khác nhau về gia đình, quê hương và đất nước. Nếu Tố Hữu khắc họa tình quân dân như cá với nước, Trần Vàng Sao lại tô đậm những kí ức buồn về người mẹ tần tảo sớm hôm. Nếu Tố Hữu dùng giọng thơ thiết tha, trìu mến cùng thể thơ lục bát và cách gieo vần linh hoạt để gợi lên những kỉ niệm về tình quân dân một cách sinh động, tươi tắn; Trần Vàng Sao lại dùng giọng điệu chua xót, trầm buồn kết hợp với thể thơ tự do, không gieo vần để gợi lên hình ảnh người mẹ lam lũ.
2. Rèn luyện kĩ năng viết: Thao tác so sánh thơ
a. Cách thức
b. Bài tập: Đọc đoạn văn sau và thực hiện các yêu cầu bên dưới.
– Nội dung và phạm vi so sánh trong đoạn văn:
+ Nội dung so sánh:
+ Phạm vi so sánh: So sánh hai đoạn thơ nói về mùa xuân (thuộc hai bài thơ lớn), qua đó so sánh tâm trạng của nhân vật trữ tình về tình yêu trong khung cảnh mùa xuân.
– Những câu văn nêu nhận xét, đánh giá của người viết:
